Opinie: waarom we het digitale statiegeldsysteem moeten overwegen

De Vlaamse regering sprak zich op 23 december uit over statiegeld op eenmalige drankverpakkingen en kiest voor een digitaal systeem. Ann Nachtergaele, Environmental Affairs & Energy Director bij Fevia, vertelt waarom dit de juiste beslissing is.

Ja, we gaan voor een statiegeldsysteem…

Lange tijd vonden Fevia en de drankenproducenten dat een statiegeldsysteem niet de beste oplossing was in de specifieke Belgische context. Ons land koos meer dan 25 jaar geleden voor een inzamelsysteem dat vertrekt vanuit sortering aan huis en inzameling van PMD-verpakkingen via de blauwe zak. We bouwden in 2019 verder op die aanpak met de uitbreiding van de blauwe zak naar alle plastic verpakkingen. De bedrijven, de federaties, Fost Plus en de overheid schaarden zich samen achter deze keuze. Daar kwamen grote investeringen bij kijken, die werden gefinancierd door de bedrijven die verpakte producten op de markt brengen. 

Deze keuze in vraag stellen, is in meerdere opzichten moeilijk. Om te beginnen voor de Belgische consumenten, die al meer dan 25 jaar hun flessen en blikjes correct en keurig in de blauwe zak deponeren. Hoe leg je uit dat of hij of zij nu alles moet terugbrengen naar de winkel? Het zou een hele reeks van investeringen in de vuilbak gooien en het systeem van de blauwe zakken minder efficiënt maken. Dat zou betekenen dat, bedrijven die geen drank op de markt brengen, meer moeten betalen voor dezelfde dienstverlening. Bovendien behalen we met de huidige blauwe zak een inzamelingspercentage voor drankverpakkingen dat vergelijkbaar is met dat van landen met een statiegeldsysteem voor wegwerpverpakkingen. 

Tegelijk kunnen we een aantal blijvende uitdagingen niet ontkennen. Zo neemt de hoeveelheid zwerfvuil niet af. En dat ondanks de enorme investeringen in Mooimakers, BeWapp en de samenwerking met Brussel, goed voor 119 miljoen euro over 7 jaar. Voor bedrijven is het dan ook erg teleurstellend om te zien dat hun producten zomaar op straat belanden. Bovendien gaat er nog steeds te veel verpakkingsmateriaal verloren, en dan vooral bij consumptie buitenshuis. Voor het bedrijfsleven en de circulaire economie is de recyclage van deze PET-, aluminium- en stalen verpakkingen essentieel om deze volledig circulair te maken. Het werd dus steeds duidelijker dat we een manier moesten vinden om waarde te geven aan PET-flesjes en blikjes, om de consument ervan te overtuigen zich op de juiste manier van zijn verpakking te ontdoen...

... maar dan wel een digitaal statiegeldsysteem

Een waarde geven aan verpakkingen, komt neer op een statiegeldsysteem op poten te zetten. Op zich zijn we daarmee goed vertrouwd, ook in België. Het bewijst al jaren zijn nut voor hervulbare glazen drankflessen. Consumenten brengen hun glazen flessen terug naar de winkel, waarna ze terug naar de bottelarij gaan om ze daar te wassen voor hergebruik. Da’s best een ingewikkeld en duur systeem, maar het werkt. Dat komt omdat de consumenten ermee vertrouwd zijn, de hele sector zich zo heeft georganiseerd om het systeem werkbaar te maken en de hoeveelheid flessen in de omgang uiteindelijk relatief beperkt blijft. Zo’n statiegeldsysteem is zinvol voor flessen die intact moeten terugkeren naar de plaats waar ze werden gevuld.

Maar… een goed systeem voor hervulbare flessen is niet automatisch een goed systeem voor flessen voor eenmalig gebruik. Daarom zijn we gaan nadenken over een toekomstgericht systeem dat het basisprincipe van het statiegeldsysteem (de consument vragen statiegeld te betalen dat na gebruik wordt teruggegeven) combineert met de goede resultaten die we in België met de blauwe zak bereiken. 

Uit die denkoefening kwam het inzicht om van elke plaats van consumptie een inzamelpunt voor statiegeldflessen en -blikjes te maken: bij jou thuis, op kantoor, binnen bedrijven, in de bioscoop... maar ook de vuilnisbakken in de publieke ruimte. De oplossing is in essentie eenvoudig: je krijgt als consument je statiegeld terug wanneer je jouw flesje of blikje in de juiste blauwe vuilnisbak werpt op de plaats waar je het consumeert. Zo vragen we dus niet van de 90% consumenten die hun flessen al in de juiste blauwe zak werpen, dat ze hun gedrag moeten aanpassen en hun comfort verliezen. 

Het idee is dus om hen aan te moedigen hetzelfde te doen op plaatsen waar zij in feite geen zin of mogelijkheid hebben, meestal in de publieke ruimte, in de daarvoor aangewezen blauwe openbare vuilnisbakken. Dankzij dit systeem beschikt de consument in heel België over 120.000 inzamelpunten (wat overeenkomt met 120.000 openbare vuilnisbakken) die 24 uur per dag en 7 dagen per week toegankelijk zijn. Hoe eenvoudiger het is voor de consument, hoe beter de resultaten: dat weten we uit ervaring met de blauwe zak.

Om dit idee te kunnen uitvoeren, is het van cruciaal belang dat we elke verpakking afzonderlijk kunnen identificeren via een unieke code. Het principe is heel eenvoudig: als consument desactiveer je jouw unieke code wanneer je jouw lege fles of blikje in de juiste vuilnisbak werpt. Thuis, in de kantine van de sportclub of op straat. Op dat moment krijg je ook jouw statiegeld terug. Die code desactiveren kan bovendien heel eenvoudig met een toestel dat de meeste mensen sowieso al op zak hebben, namelijk een smartphone.

Van idee tot uitvoering

Het idee is eenvoudig en aanlokkelijk voor iedereen die niet bang is van innovatie. Maar is het haalbaar? Fevia gaf, samen met Fost Plus en Comeos, aan PwC de opdracht om van A tot Z te onderzoeken hoe haalbaar het is om zo’n systeem op te zetten. De studie formuleerde antwoorden op een aantal essentiële vragen:

• Is het mogelijk om een unieke code op elke verpakking te plaatsen? Ja, dat is perfect mogelijk. Dit gebeurt al in andere grote sectoren zoals de farmaceutische- of de tabak sector. En unieke codesystemen op blikjes bestaan al in andere landen, zoals in Ecuador en Brazilië;
• Wat met mensen die geen smartphone hebben? We kunnen hen voorzien van een home scanner. Zo’n apparaten zijn al beschikbaar en zijn zeer gebruiksvriendelijk;
• Hoe werkt het scannen in de praktijk? De consument moet twee keer scannen: de verpakking, maar ook de blauwe vuilnisbak waar de verpakking in terecht komt. Na de dubbelle scan, krijgt de consument z’n statiegeld terug;
• Het is perfect mogelijk om een IT-platformsysteem op te zetten dat volledig beveiligd is en dat een groot aantal verpakkingen per seconde kan verwerken;
• Houdt het systeem een digitaal spoor bij van elke aankoop? Nee, dat moet (of mag) het niet. Het systeem wordt opgezet op een manier dat we niet kunnen achterhalen wat en hoeveel je consumeert.
• Dit is ook geen noodzakelijke voorwaarde voor de goede werking van het systeem. Er zal dus uiteindelijk geen registratie gebeuren.
• Hoe geeft het digitale systeem jouw statiegeld terug? De consument dient zich op het platform te registreren en zijn bankrekeningnummer in te voeren. Dit is niet onoverkomelijk omdat consumenten in de praktijk sowieso meer en meer online betalen. 

De conclusie van de studie is eenduidig: ja, een digitaal statiegeldsysteem is een innovatie, maar wel één waarbij alle elementen voor handen zijn om het te doen slagen. Zo'n systeem zal geld kosten, maar volgens de analyses niet meer dan een klassiek statiegeldsysteem en waarschijnlijk met betere resultaten. 

De doelstelling: minder afval en meer recyclage....

Sommigen lijken eraan te twijfelen, maar ons streefdoel is duidelijk: we willen zo snel mogelijk minder zwerfvuil en meer recyclage. Het digitaal statiegeldsysteem bouwt verder op het systeem van de ophaling van de blauwe zak aan huis, dat momenteel zeer goed werkt. Uiteraard is een systeem dat grootschalige fraude mogelijk zou maken, geen goede optie. Gelukkig is het perfect mogelijk om bij een digitaal statiegeldsysteem garanties in te bouwen om zo fraude te beperken:

• Geolocalisatie van vuilnisbakken om te voorkomen dat fraudeurs de unieke code kopiëren of meenemen;
• Geolocalisatie van de vuilnisbakken maakt alleen terugbetaling van het statiegeld mogelijk wanneer de scan in de buurt van de vuilnisbak wordt uitgevoerd;
• De terugbetaling is enkel mogelijk wanneer het blikje of de fles is geopend;
• Beperken van het aantal scans per minuut;
• ...

Deze controlesystemen bestaan en kunnen worden toegepast op een digitaal statiegeldsysteem. De analyse van PwC is duidelijk: dankzij het inbouwen van garanties kan fraude tot een minimum worden beperkt.

... en wel zo snel mogelijk.

Laat het duidelijk zijn: dit is geen uit de lucht gegrepen ingeving om de invoering van een statiegeldsysteem in België op de lange baan te schuiven. We willen vooruit en liefst zo snel mogelijk. Het komt er nu op aan deze piste verder uit te werken, het systeem testen om te zien wat er moet worden verbeterd, een consumentenonderzoek uit te voeren, met gemeenten overleggen over praktische en financiële aspecten, andere wegen te verkennen voor mensen zonder smartphone, met kleine producenten en importeurs praktische oplossingen te onderzoeken voor het aanbrengen van de unieke code op verpakkingen, enzovoort.

We beseffen dat er nog werk aan de winkel is. Samen met Fost Plus, Comeos en de bedrijven in de sector zetten we alles in het werk om snel vooruitgang te boeken. Om ons doel te bereiken, hebben we ook de overheid nodig. Niet alleen de Vlaamse, maar ook de andere drie gewesten. Een statiegeldsysteem voor wegwerpflessen werkt alleen als de overheid aan hetzelfde zeel trekt. Het is dan ook goed nieuws dat de Vlaamse regering op 23 december groen licht gaf aan minister Demir om hierover met de andere drie gewesten te overleggen. Onze wens is dat dit overleg zo snel mogelijk tot resultaten leidt en dat een duidelijk interregionaal wetgevend kader snel uitgerold wordt. Minister Demir kan rekenen op onze hulp bij het vervullen van haar missie.

Uiteraard is het bereiken van een akkoord met de andere gewesten een volgende logische stap, maar ook voor de federale overheid is er een rol weggelegd. Mogen we eraan herinneren dat onze sector elk jaar een verpakkingsheffing betaalt die de federale overheid 340 miljoen euro oplevert? Het is voor ons de logica zelve om deze heffing af te schaffen voor bedrijven die moeten investeren in het digitale statiegeldsysteem! Zo kunnen we van een echte milieubelasting spreken.
Om een succesvol statiegeldsysteem tot stand te brengen, moeten alle partijen samenwerken. Onze deur staat daarom open voor iedereen die constructief wil samenwerken om verdere stappen te zetten op de weg naar een digitaal statiegeldsysteem. We steken ook de hand uit naar alle partners en organisaties die het systeem mee verder op punt willen zetten. Laten we samen schrijven aan het verhaal van de toekomst van het digitaal statiegeldsysteem.